Tem phiếu – ký ức một thời

Miếng ăn, cái mặc giờ đã không còn là mối bận tâm quá lớn với những công dân của đất Hà Thành nổi tiếng hào hoa phong nhã. Cái thời mà người ta chỉ dám mơ những giấc mơ nhỏ bé: bát cơm trắng, miếng giò ngập răng hay phiếu vải được lĩnh sớm dường như là câu chuyện của một thời xa lắm. Thế nên thật khó để giải nghĩa cho những thế hệ 8X, 9X… hiểu “Buồn như mất sổ gạo” - điển tích của một thời gian khó.


Tôi đã thử cố gắng chọn ra một thứ gì đó ở thời buổi bây giờ để có thể đem ra làm vật so sánh với tem phiếu về tầm quan trọng nhưng đành chịu. Dẫu có là “con dế”, Internet cũng không bao giờ trở thành nỗi ám ảnh như những mảnh giấy con con đầy ký hiệu ấy. Giá trị của nó có lẽ còn hơn “sổ đỏ” bây giờ. Phần tất yếu của cuộc sống không phải là bóng đá, ca nhạc hay phát minh khoa học mà là những thông tin liên quan đến tem phiếu qua loa truyền thanh, qua báo hàng ngày và tất nhiên cả “thông tấn xã” vỉa hè. Những quy định mới hay mỗi lần điều chỉnh trong chế độ cung cấp đều để lại thật nhiều nụ cười và nước mắt. Việc bảo quản tem phiếu, sổ gạo nói không quá liên quan đến sự tồn vong của mỗi gia đình. Tặng nhau tem phiếu là một cách bày tỏ tình cảm, chia xẻ khó khăn. Và thỉnh thoảng người ta lại đọc thấy những vụ án: chồng lấy cắp tem phiếu đi gán nợ, đánh bạc, vợ đem sổ gạo cho nhân tình… Nghề mậu dịch viên lên ngôi và những cô bán gạo, bán thịt trở thành mơ ước của hầu hết những chàng trai hào hoa phong nhã. Nghề mua bán tem phiếu cũng trở thành một nghề thời thượng khiến không ít gia đình giầu lên trông thấy.

Thủa ấy người ta thèm đủ thứ: một bát cơm gạo mới, một chiếc lốp xe chưa vá, cái xích chưa lộn hay tờ giấy trắng tinh để viết thư cho người tình… Tất cả đều trông chờ vào những mảnh giấy con con ấy. Những tấm giấy mỏng in thành từng tờ, chia ra nhiều ô nhỏ với những ký hiệu, những con số quy định chủng loại và số lượng hàng hoá được mua hay được cấp. Như phiếu thực phẩm có ô thịt lợn, ô đậu phụ, ô nước mắm, ô mì chính… Loại phiếu này in nhiều màu khác nhau ký hiệu bằng chữ số La Mã hay chữ cái La tinh để phân biệt nhân thân của người được cấp (chức vụ, nghề nghiệp). Phiếu ở tỉnh nào chỉ có giá trị ở tỉnh ấy. Sổ gạo những quy định còn phức tạp hơn nhiều. Được cấp cho mỗi gia đình ghi rõ số nhân khẩu, định mức theo tuổi tác, nghề nghiệp, chức vụ… bắt buộc phải mua đúng kỳ hạn và địa điểm được chỉ định. Và đương nhiên mỗi lúc trong gia đình có sự thay đổi nhân sự như lập gia đình, trẻ mới sinh, già mới chết lại là một lần phải đi điều chỉnh tiêu chuẩn khó khăn hơn khai hộ khẩu nhiều. Chỉ duy loại tem gạo xé răng cưa thường được định lượng 225 gram/suất là được sử dụng ở mọi nơi (nộp nhà ăn tập thể, mua bánh mì hay ăn ở cửa hàng quốc doanh). Nếu không sống trong thời ấy chắc chẳng ai có thể tưởng tượng được những tem phiếu quan tài, vải liệm cho người chết, tem phiếu tã lót, sữa, đường cho sản phụ. Gói đồ tết có bó lá dong héo vàng, bánh pháo, ít hạt tiêu…, vé xem phim đều có được từ tem phiếu

“Chưa có bao giờ đẹp như hôm nay” – câu hát ấy đã vang lên rất nhiều ở cái xóm nhỏ nơi tôi ở mỗi khi đến ngày bán thịt phiếu, gạo sổ. Cả ngõ cùng xôn xao bình phẩm, hít hà mùi mỡ rán, mùi hành phi, mùi thịt kho tàu mà các gia đình cố công hành hạ cái khứu giác của nhau bằng việc trổ tài tạo mùi (chỉ dừng lại ở việc tạo mùi). Rồi ai lại về nhà nấy với đám tóp mỡ khô quắt được rim mặn chát dùng làm thức ăn cả tuần. Tiêu chuẩn gạo hàng tháng 13kg/khẩu thường chỉ được 5kg là nhiều, chủ yếu là quy đổi ra bo bo, bột mì, mì sợi vụn, khoai lang. Hà Nội ngày ấy chẳng khác một miền quê là mấy, nhà nhà tăng gia, khắp nơi là những vườn rau cải thiện, những chuồng lợn, gà… trên ban công tầng ba, tầng bốn. Thế nhưng trong những bài tập làm văn của lũ học sinh chúng tôi thủa ấy vẫn chẳng hiếm những bài tập làm văn kiểu như “em mơ ước ngày tết được ăn một bát cơm trắng với thịt kho tầu” hoặc mơ một con lợn sổng chuồng đi lạc. Bởi rau là thứ để bán và gà, lợn càng không phải để đánh chén no say. Ngày ấy thiếu thốn thật nhiều nhưng cũng không ít thứ thừa thãi. Cơ quan của bố, mẹ tôi đều có căng tin bán hàng nhu yếu phẩm (phích nước, lốp xe đạp, kim chỉ, xà phòng…). Hàng thì lúc nào cũng không đủ nên phải bình bầu, họp bàn, chia chác… phải xét đến tư cách, năng lực, đạo đức… tóm lại vô cùng căng thẳng. Để sau mỗi lần như thế bố mẹ tôi lại hoặc hớn hở mang về một cái gì đó hoặc hậm hực khi tay trắng. Có khi đến nửa năm nhà tôi toàn được lĩnh vải nhưng không có xà phòng hay chị Liên hàng xóm, nhà toàn phụ nữ nhưng khi lĩnh quần áo lót thì lại toàn quần đùi, áo may ô. Thiếu tiền lương, công ty sản xuất cao su trả bằng cao su, bóng đèn trả bằng bóng đèn. Những chiếc áo may ô ố vàng mà bố tôi được trả thay lương dùng làm giẻ lau đến bây giờ vẫn chưa thấy hết.

Tôi còn nhớ như in những hàng người xếp dài dằng dặc trong cái rét cắt da để đợi mua hàng ngày tết, vẫn nguyên hình ảnh từng viên gạch vỡ hay cái nón rách nối đuôi nhau thành hình con rắn trước cửa hàng gạo (đấy là cách để người ta giữ chỗ bởi xếp hàng mua gạo có khi phải mất cả ngày). Thỉnh thoảng tôi lại nhìn thấy trong xó xỉnh nào đó những cái thìa được đục thủng (để chống mất cắp) dùng trong các quán cà phê hay đồng xèng đột số ở các quán bia. Và lẩn thẩn nghĩ chúng ta đã từng có một thời gian khó thật tức cười, thật xót xa nhưng cũng đầy ấu trĩ, hồn nhiên, ấm áp của cái thủa đồng cam cộng khổ vì một mục đích cao cả hơn cái ăn cái mặc hàng ngày. Điều chưa chắc hôm nay trong sự sung túc hơn xưa chúng ta đã tìm thấy được.


Nghề “ăn theo”



TTC - Thời kỳ bao cấp, khi có mặt hàng phân phối thì khách hàng phải xếp hàng rồng rắn, nhiều khi dài tới nửa cây số. Nhiều người phải đi làm, nên việc dành nhiều thời gian đi mua hàng là rất căng.

Nhiều người muốn mua hàng sớm phải xin được “nhượng lại” cái chỗ của người khác. Từ thực tế này, những người nhàn rỗi hoặc trẻ em đã phát kiến ra nghề ăn theo: “Xếp lốt” để xí chỗ nơi xếp hàng, sau đó nhượng lại cho những người cần đến nó. Với hàng chục viên gạch, cục đất, đá để “xếp lốt”, khi nhượng lại cho khách cũng kiếm được dăm bảy hào. Với số tiền đó, 1 người cũng sống tàm tạm được 1 ngày.

Cũng do phương thức phân phối theo tem, phiếu nên đã xuất hiện thêm nghề ăn theo nữa, đó là việc “phe tem phiếu”. Hằng ngày, tại các cửa hàng lương thực, thực phẩm và bách hóa, “đội quân” này khá đông, luôn “thường trực” ở đó. Mỗi khi thấy khách đến, dân “phe” lại quây đến săm soi, quắn quẻo: “Bác có bán tem phiếu không?”.

Nhiều người vì không có thời gian, hoặc không cần mua thứ hàng đó, thấy bán tem phiếu có lời nên đã bán tem phiếu cho dân “phe”. Ngoài việc mua tem, phiếu của khách hàng, dân “phe” còn “moi” các loại tem, phiếu từ bộ phận quản lý, ở cửa hàng theo cách “cùng ăn chia”. Với số tiền chênh lệch giữa giá mua bằng tem phiếu với giá mua ngoài chợ đen cũng khá, nên dân “phe” cũng sống được.

KIM KIM (Thái Bình)


Một thời bi tráng
Cập nhật lúc 07:58 - Thứ ba, 27/06/2006



Đó là thời bao cấp - thời mà bất kỳ ai đã trải qua khi nhớ lại đều thốt lên: Thật khủng khiếp! Tất cả đều hằn sâu trong ký ức. Thậm chí nhiều người còn lưu giữ những kỷ vật làm minh chứng để kể cho thế hệ sau này về một thời gian khó với cơ chế quản lý kinh tế - xã hội không thích hợp, gây ra sự thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần. Cũng may chúng ta đã sớm nhận ra và công cuộc đổi mới do Đảng khởi xướng đã đưa nước ta thoát khỏi thời bao cấp đầy bi tráng.



Tất cả được tái hiện tại triển lãm “Cuộc sống Hà Nội thời bao cấp” đang diễn ra tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Và chẳng thể nói là bất ngờ khi người Hà Nội mặc dù bận trăm công ngàn việc nhưng vẫn đổ xô đến bảo tàng để sống lại một thời khốn khó như ngày xưa ào ào xếp hàng mua gạo. Có mặt tại triển lãm không chỉ những người đã qua thời bao cấp mà có rất nhiều khách quốc tế và các bạn trẻ. Minh Phương - sinh viên năm thứ nhất đại học quốc gia Hà Nội khi xem xong thốt lên: Bọn em giờ sướng thật. Thế mới thấy các cụ sống qua thời bao cấp thật cực khổ.

Gian hàng được khách tham quan ghé thăm nhiều chính là quầy bán lương thực. Bởi đơn giản là thời đó người ta ước mơ thật giản dị: được ăn một bát cơm không phải độn khoai, sắn hay bột mỳ chứ chưa nói đến một bát cơm thơm như một điều quá đỗi bình thường trong cuộc sống hiện tại. Tôi đọc trên những gương mặt của khách tham quan những xúc động khi nhìn vào những hình nộm đứng xếp hàng, phía dưới chân là nón, mũ, gạch, đá... Những vật tưởng chừng vô tri vô giác thế mà có thể thay mặt cho con người để... xí phần mua gạo. Bởi thời ấy muốn mua được gạo, người ta có khi phải dậy từ nửa đêm để xếp hàng. Ông Ngô Đức Thịnh - 63 tuổi, Giáo sư - Tiến sĩ Dân tộc học, P 912, A6 - Giảng Võ nhớ lại: "Mua được gạo, về nhà vội mở ra xem, thấy không có mùi mốc là tôi lâng lâng sung sướng suốt cả ngày".

Đấy là thời kỳ mà cuộc sống của cán bộ công nhân viên chức dựa trên sự phân phối của Nhà nước mà tem phiếu là bộ phận quan trọng nhất của chế độ phân phối. Mỗi loại nhu yếu phẩm đều có một loại tem phiếu riêng như gạo, thịt, vải, chất đốt... Mỗi mặt hàng này lại có những tiêu chuẩn khác nhau (về số lượng được mua). Loại đặc biệt A1 dành cho cán bộ cao cấp từ Uỷ viên Bộ Chính trị và Phó Thủ tướng trở lên, loại A dành cho Bộ trưởng và Uỷ viên Trung ương, loại thấp nhất là N dành cho nhân dân. Công nhân viên lao động bình thường một tháng được 0,4 kg thịt, 0,5 kg cá, 0,35 kg đường, 0,5 lít nước mắm... Cái thời mà câu nói của miệng là “Buồn như mất sổ gạo!”. Những mậu dịch viên thời này được coi như "vua". Quen được họ - có được thông tin hôm nay có gạo không mốc hay có cá tươi... là vui như Tết. Đây cũng là thời kỳ xuất hiện những "con phe" tem phiếu. Họ mua rẻ tem phiếu của những người vì bận công việc không mua được hàng hoặc cần tiền rồi móc ngoặc với mậu dịch viên mua được hàng có chất lượng tốt bán ra ngoài hưởng lợi. Bà Trần Thị Tuyết - nguyên là mậu dịch viên cửa hàng thực phẩm Đồng Xuân, Hà Nội cho biết: "Có rất nhiều mậu dịch viên tiêu cực, nhất là những cô trẻ không có bản lĩnh, hám lợi bán hàng cho "phe phẩy". Nhưng cũng khổ nếu không bán hàng thì bị doạ, những người phe tem phiếu không có công ăn việc làm, coi đây là nghề nên ghê gớm lắm".

10 năm sống thời bao cấp (1975 - 1986) tưởng dài như cả thế kỷ. Sự quản lý kinh tế - xã hội không thích hợp gây ra thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, sản xuất bị kìm hãm, xã hội trì trệ. Con người bị hạn chế trong sáng tạo và không có sự lựa chọn trong thụ hưởng.


Những câu thơ "bất hủ" ra đời trong thời kỳ này vẫn còn in đậm trong tâm trí mọi người như: "Một yêu anh có may ô/ Hai yêu anh có cá khô để dành/ Ba yêu rửa mặt bằng khăn/ Bốn yêu anh có cái quần đùi hoa...". Trong gian khó, thiếu thốn về mọi mặt những đức tính trời phú cho con người như năng động sáng tạo phát huy hiệu quả. Đấy là thời kỳ mà khi ra đường rất dễ bắt gặp những người mặc quần pickê, đổi ống quần trước ra sau, xích xe đạp thì lộn lại, lốp xe đạp quấn bằng dây cao su... Càng khó khăn con người càng phải nghĩ ra cách tự cứu mình và phong trào nuôi lợn được các gia đình hưởng ứng mạnh mẽ, thậm chí các gia đình ở tập thể những nhà cao tầng cũng nuôi. Có một vị giáo sư nổi tiếng nuôi lợn trên căn hộ tập thể tầng 4, nhưng ông nói rằng: "Chính lợn nuôi tôi", nghe thật xót xa song điều đó phản ánh cuộc sống của thời bấy giờ. Bà Đặng Thị Kim Sơn - 75 tuổi, bác sĩ, P 307 tập thể Trung Tự nhớ lại: "Người ở sống chung với súc vật, phân gà, phân lợn hôi thối kinh khủng. Tôi là bác sĩ biết điều đó rất mất vệ sinh nhưng vì cuộc sống nên phải chấp nhận. Sợ nhất là "thủ trưởng" lợn ốm. Chồng ốm, con ốm uống mấy viên thuốc là xong còn "thủ trưởng" mà ốm là thiệt hại về kinh tế, là méo mặt".

10 năm sống thời bao cấp (1975- 1986) tưởng dài như cả thế kỷ. Sự quản lý kinh tế - xã hội không thích hợp gây ra thiếu thốn cả về vật chất lẫn tinh thần, sản xuất bị kìm hãm, xã hội trì trệ. Con người bị hạn chế trong sáng tạo và không có sự lựa chọn trong thụ hưởng. Giữa thời điểm đó bài thơ "Mùa xuân nhớ Bác" của cô nữ sinh Phạm Thị Xuân Khải (Trường đại học Tổng hợp) ra đời, báo hiệu một thời kỳ đổi mới: "... Có lẽ nào tuổi trẻ hôm nay thua thiệt/ Có học hành lại phải sống cầu an/ Phải thu mình xin hai chữ/ Bình yên/ Có ai thấu chăng/ Và ai phải sửa...". Một cuộc đấu tranh âm thầm giữa cái bảo thủ cố hữu với cái mới mẻ mong manh đã diễn ra. Phải gắng sống và sống đẹp. Đó là mục tiêu của cả thế hệ người VN trong đêm trước đổi mới. Đảng đã thực hiện đổi mới trong sự hưởng ứng nhiệt thành của nhân dân.

Người đàn ông ngoài 50 tuổi gương mặt đẫy đà mặc quần pickê mông, áo sờn vai, chân đi dép nhựa Tiền Phong hàn quai cùng cô con gái trong bộ váy Thượng Hải trên tay cầm máy ảnh kỹ thuật số xuất hiện tại quầy bán gạo trong triển lãm. Rất thành thục, ông nhanh chân đứng sau hình nộm rồi bỏ chiếc mũ đang đội xuống dưới chân. Ông quay sang nói với con gái: Con biết tại sao phải để mũ xuống chân không? Để nếu có bị chen bật ra còn có cái mũ giữ chỗ. Rồi ông nhoài người về phía trước nói to: Hôm nay gạo độn gì chị ơi? Trời ơi, lại hạt bo bo ư? Hôm qua còn được độn bột mỳ kia mà. Con gái ông sửng sốt: Bố đang nói với ai vậy? Ông cười rạng rỡ: Bố đang nói với quá khứ! ...!

đọc lại bài này nhớ một thời tem phiếu