Hầu đồng: Gốc tự ngàn xưa

by lang_ly_bach_dieu Fri Apr 15, 2011 8:23 pm

Nếu không bị các yếu tố dị đoan và lãng phí làm lệch lạc, thì hầu đồng là một hoạt động văn hoá đậm đà bản sắc cần được gìn giữ

Người ta không chỉ ghi nhận "lên đồng" cũng như các tên gọi khác là "hầu đồng", "hầu bóng"... là những danh xưng khác nhau cùng biểu đạt một nghi lễ quan trọng bậc nhất của tục thờ Mẫu, phổ biến ở nước ta từ hàng nghìn năm nay.

Hầu đồng tại Phủ Dầy (ảnh Na Son)

Từ Bắc vào Nam, từ miền xuôi lên tới miền ngược, dù quy trình chuẩn bị cho một lễ "hầu đồng" của những "giá đồng" có khác nhau, không gian tâm linh, hình thức ăn mặc diễn xướng của những con nhang đệ tử, đến các nhân vật trung tâm là các bà đồng, ông đồng có khác nhau đi nữa thì cái lõi của vấn đề vẫn chỉ là một: đó là cơ hội mà các thần linh dân gian thuộc Tứ Phủ (Thiên Phủ, Địa Phủ, Nhạc Phủ và Thoải Phủ), bốn miền trong vũ trụ, từ các thần điện muôn nơi, qua cuộc hành trình thần linh đã nhập hồn vào thân xác của các bà đồng, ông đồng để biến họ trong những giây phút thăng hoa nhất trở thành những nhân vật trung gian đầy ma lực, nối con người với thần linh và định đoạt những thân phận với những khát vọng bị dồn nén của những con nhang đệ tử đang sùng phục vây quanh họ, mà dù cuộc sống trần gian có khó khăn đến đâu, họ cũng vẫn trung thành với việc "bắc ghế hầu Thánh", mong được ban phát cơ may, hạnh phúc, thứ hạnh phúc đầy ma lực với sức an ủi kỳ lạ mà mọi hình thức tín ngưỡng, tôn giáo hàng ngàn năm nay vẫn tồn tại và lan toả trên cõi đời này.

Cùng với sự phục hồi và phát triển của lễ hội nói chung, chưa bao giờ đạo Mẫu, một tín ngưỡng dân gian thờ các Thánh mẫu (tiêu biểu là Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Thánh Mẫu Thiên Ya Na, Bà Chúa Xứ...) phát triển như ngày nay. Cái đáng lưu ý là, Đạo Mẫu không chỉ chú trọng cuộc sống sau cõi chết, mà nó quan tâm đến cả cuộc sống hiện tại, làm sao con người có hạnh trên dương thế... Đây cũng là cái "logic tâm linh" gắn kết cộng đồng các con nhang đệ tử với bà đồng, ông đồng trong các giá đồng nhất định!

Ở nhiều nước Âu Mỹ, cùng với các lễ thức quen thuộc như Yoga (Ấn Độ), dưỡng sinh (Trung Quốc), đã có nhiều "câu lạc bộ lên đồng" có một mục tiêu là "chữa bệnh", điều chỉnh tâm linh. Đó là chưa kể, lên đồng còn có khả năng tiếp cận, giải mã nhiều vấn đề về giới tính và tính dục (ái nam ái nữ, đồng tính, chuyển giới tính) cũng như các khía cạnh khác về thân phận con người trong các quan hệ kinh tế, xã hội..

Những năm gần đây, sự bùng nổ thái quá của lễ hội (một ngày ở nước ta "bình quân" có tới gần 20 lễ hội không ai đủ "căn đồng" đi xuể), tất không tránh khỏi xu thế "sân khấu hoá" và các hình thức túi bụi, nhấy nhoá khác.

Người đi lễ chùa nay cũng đông đảo và nguồn gốc xã hội đa dạng hơn trước. Chùa cũng bớt đi vẻ cổ kính rêu phong. Người đi lễ chùa lễ to, sang trọng và "rắc rối" hơn. Nhưng có vẻ như lòng thành kính, sự lắng đọng của sự ngộ tâm Phật, cũng suy giảm, chềnh ềnh sự cầu xin thái quá!

Với "lên đồng" cũng vậy. Chi phí cho mỗi buổi lễ "hầu đồng" nay đã lên đến hàng chục, có khi cả trăm triệu đồng! Lẽ dĩ nhiên, mọi sự chi phí loang lổ, tốn kém như thế đổ cả lên đầu con nhang đệ tử! Biết bao câu chuyện đau lòng, không ít con nhang đệ tử bỏ ra hàng triệu, hàng chục triệu mỗi buổi hầu đồng.

Không chỉ ở các dịp lễ hội Phủ Giầy, thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh ở xứ Bắc (Vụ Bản, Nam Định) mà còn "trên từng cây số" hành hương các đền phủ từ Lạng Sơn, Lào Cai xuôi Thanh Hoá, Nghệ An, từ Thác Bờ thượng nguồn sông Đà tới An Giang đến với Bà Chúa Xứ... Cho đến cả các cô Đồng nay cũng khác, đồ trang sức, xống áo đắt tiền. Đến cả những cung văn, nhiều giá đồng cầu kỳ với các nghệ sĩ chuyên nghiệp tên tuổi, khiến việc hát văn hầu đồng cũng "sân khấu hoá" đầy tính phô diễn.

Cái cơ bản mà chúng ta nên xem lại cái bắt đầu: cần tìm hiểu kỹ lưỡng hơn nữa "cái logic" của lên đồng để có thể vẫn chung sống với nó và hơn thế nữa, con người là xã hội chủ động giành được "ưu thế" khi cộng sinh (coexistente) với nó như một học giả nước ngoài gợi ý.

Xét về mặt bản chất tín ngưỡng tâm linh cộng đồng con nhang, đệ tử mỗi giá đồng phải là một cộng đồng của sự cộng sinh ấy, giữa nhân vật chủ thể là các bà đồng, ông đồng với con nhang, đệ tử "bắc ghế hầu Thánh". Vậy thì khi quan hệ ấy đã bị hơi hướng của đồng tiền xen vào chắc hẳn việc ban phát lộc thánh cũng tất yếu giảm hiệu năng.

GS TS Đỗ Quang Hưng (Lao Động)