Thương từ canh hát-Nguyễn Quang Hưng

Thấm thoắt đã lại mưa phùn ngoài Giêng xuân mới. Năm nào cũng vậy, trước hội Lim, bụi ngọc trắng lại phủ xuống phù sa như đón mừng. Khách về hội trên đất nâu ẩm ướt và cỏ xanh mơn man đang với muôn trùng tay non lên trời cao mây mù.

Câu hát đã giăng mắc đón người trên mấy nhịp cầu sông Đuống. Tâm can nao nao về theo những tình xa xưa quan họ. Câu hát thoảng bên tai, câu hát lên bâng khuâng trong lòng.

Lạ một nỗi là chưa niềm vui gặp mặt, đã vội dâng tràn tiếc nuối sẽ phải xa rời. Nghĩ về những lần tàn canh từ giã trước, nào phải xa xôi gì mấy mươi đường đất, nhưng mỗi lần rời hội, ngoảnh mặt, quay lưng mà gửi những khăn áo vô hình ở lại, người đi về lững lờ trên hai bàn chân, còn dạ thì chỉ mong cho nắng chiều quay ngược đường sông núi.

Nhưng lúc này thì đang rất thực mà đứng trên đất đai nghìn năm Kinh Bắc, nghe hơi thở rộn ràng của những quả đồi ngủ đông, giờ đang hân hoan tỉnh dậy. Lúc này đang đi trong đường làng sâu hút, ngõ gạch cũ vươn vai, loang lổ vệt thời gian, mờ tỏ xa gần những vụn đỏ vụn vàng rung rinh mạng nhện. Chúng tôi gặp lại bác Địch, liền anh làng Lim vang bóng một thời. Năm nào cũng nguyên như thế, hình ảnh bác ngồi giữa nhà, miệng nhai trầu, bên mình ủ sẵn ấm trà đợi khách. Ngày hội, bác hay có cái thú mở băng, bắc loa cho vang xa lời ca của mình, bạn bè thân thuộc trên mọi nẻo đường nghe lấy từ hơi gió, nhớ đường đất mà về. Chè ngon rót mời, kẹo gạo nếp rang ròn bày sẵn, mau mau mà hàn huyên để cùng đi chơi hội. Vẫn những câu chuyện không cũ bao giờ, về ngày trẻ trai giữa đám hội, bác ca thật hay, với bạn trăm năm của bác bây giờ, từng là một liền chị nức tiếng.

Vẫn chuyện làng bác - Lũng Giang, với Tam Sơn kết chạ, xưa nay chưa từng có sự trai gái hai bên phá lệ làng mà lấy nhau bao giờ. Trong bốn chín làng quan họ gốc, nhiều nơi có cái quy ước như thế, đã kết chạ thì là anh em, là bạn bầy, là những mối dây quan họ, gắn bó về tình nhưng không được gần trong duyên số. Lỡ có đem lòng mà gửi cho nhau qua canh hát thâu đêm suốt sáng, qua cuộc hát trên đồi Lim, thì thôi, cũng đành lòng vậy, dầu lòng vậy mà kết làm anh Hai, chị Hai, anh Ba chị Tư cho vẹn đường đi lại giữa các bọn quan họ.

Nói quan họ - tình yêu không hôn nhân là vậy. Và cũng bởi thế mà trong chuyện kể của bác Địch và bao liền anh khác, luôn luôn có những cảm tình thân hữu đẹp đến nao lòng. Ấy là cái sự thâm giao, hiếu hảo giữa chồng hay vợ của liền chị, liền anh bên này với bạn hát của vợ hay chồng mình. Các bọn quan họ vì thế, luôn giữ mãi được mối thân tình với những bạn hát truyền thống. Như Lim - Lũng Giang với Diềm, Tam Sơn, Ném Đông với Ném Đoài, Hoà Đình với Đông Yên, Niềm Xá, Bồ Sơn với Y Na...

Những chuyện quan họ, chuyện Kinh Bắc xưa cứ dài mãi, giăng lưới trên vệt dài hồ đầm - dấu cũ của dòng Tiêu Tương từ Thăng Long, lên Từ Sơn, xuyên qua vùng quan họ. Chúng tôi đi tìm lại quanh vùng sơn thuỷ, gió còn phảng phất chuyện Trương Chi, trời cao nghìn năm chứng giám mối tình ngang trái, nghìn năm thấu những duyên tình muôn đời chỉ là hò hẹn. Thế nên mới có hội, cho người quan họ hát đối đáp và đi tìm nhau, tự trong lòng mỗi ai đều có một nơi chốn chưa gặp để chờ mong sum họp. Cùng với quan họ trên đồi, dưới ao hồ, bên cửa đình, sân chùa..., là vui đánh cờ người, thi dệt vải, chơi tổ tôm điếm, vui chọi gà, đấu vật, đu tiên, là thi làm cỗ chay, thổi xôi gà, và những đoàn rước dài lâu, rực rỡ, như từ những trăm năm huyền tích quay về... Người quanh các làng Lũng Giang, Lũng Sơn, Lộ Bao, Duệ Đông, Nội Duệ... và trăm vạn khách thập phương, muôn lòng đều náo nức trong bụi mưa diễm tình, trong khói hương kỳ ảo và ước nguyện tới cao xanh. Đêm dâng, canh hát nhịp nhàng trong tiếng Hừ la... văng vẳng. Này là Cây gạo, kia là Tình tang, rồi Đương bạn kim lan, Cái hời cái ả... Những liền anh liền chị cả năm nhớ hội nhớ người, chỉ đợi dịp này mà dãi bày qua câu hát.

Chả căn cứ thời gian, đôi bên hát cho thoả chí tang bồng, có lúc vài tiếng, có khi cả đêm, có những bận từ bảy giờ tối hôm trước đến bảy giờ tối hôm sau, đương quan họ vẫn chưa ngừng lời. Trao qua đối lại, đồng hồ điểm khuya, bình minh mây trắng mà đôi bên không nỡ đứng lên mà dứt cho được. Hàng trăm lời quan họ, hàng trăm năm tình quan họ bởi thế mà dằng díu, mà tình tứ. Vui có, như Tứ hải giao tình, Khách đến chơi nhà...; buồn thương có Ăn ở trong rừng, Gọi đò, Đêm qua nhớ bạn...; chia li, hò hẹn là Con nhện giăng mùng, Cây xanh dưng dức giữa giời, Bây giờ chia rẽ đôi nơi..., hàng mấy trăm giai điệu lời ca. Mọi cung bậc tình cảm chan hoà, quấn quện mà da diết nhường kia!

Chúng tôi được dự canh hát có các chị Minh Phức, chị Lệ Ngải đã kỳ cựu, cùng các liền chị trẻ trung, hát đối cùng anh em thầy giáo Hai Trường tại nhà anh Ba Trọng - một xưởng gỗ và sửa chữa ôtô ngay mặt đường quốc lộ. Canh hát đêm thâu nhịp nhàng, từng nhóm bạn bè từ Hà Nội, từ thị xã Bắc Ninh, tận bên Hưng Yên, Hải Phòng... lần chần mãi như chưa gửi hết được niềm trân trọng. Mà càng gặp người quan họ thuộc nhiều, hát hay, ra được chất Bắc Ninh vang, rền, nền, nảy..., lời ca thiết tha, diễm tình, lời gửi câu thưa ngọt ngào, bước đi, dáng đứng, dáng ngồi lịch lãm, cử chỉ nhẹ nhõm..., có mấy khi lòng không hứng khởi! Đôi bên quan họ hát, chủ nhà hát, khách hát..., hân hoan và say mê. Trong những không gian quyến luyến như vậy, từ hàng trăm năm nay, làm sao mà không mấy khi tình yêu vút lên cho được! Tôi chợt nhớ chuyện của bác Địch mà chạnh thương cho những ai chót lòng nhưng không nên duyên số. Quả vậy, những năm xưa và có thể còn sau này, khi nỗi đắng đót vì hẹn hò, vì đợi chờ vò võ, hay vì cảm tình luyến ái chợt đến trong hội vui, đã nhiều đôi nam nữ, không thể xuôi lòng mà chịu đựng... Vì thế, niềm da diết được tỏ bày trong cơn vụng trộm, có lẽ cũng khiến nhiều người trong làng trong tổng, kể cả những người đương kết chạ, sẽ quay mặt đi mà thể tất.

Đêm càng nối dài khuya khoắt, và những tình quan họ vang lên trong cơn mơ...