Bí mật bên trong Thánh địa của nhà lang mường Động (Phần II)

...Tại khu mộ Đống Thếch với hàng trăm ngôi mộ, lại là mộ của nhà lang và đặc biệt trong đó có mộ của Đô đốc Uy lộc hầu Đinh Công Kỷ, chắc chắn số lượng hiện vật được chôn theo là không nhỏ. Nhưng do tệ nạn đào bới trộm cổ vật, các ngôi mộ hầu như bị xới tung, chắc chắn số lượng hiện vật bị mất đi là khá lớn...


Đồ tuỳ táng:

Xưa, người Mường có phong tục chia của cho người chết. Họ quan niệm rằng, người chết khi về mường Ma cũng có cuộc sống như khi còn sống. Gia đình nào càng khá giả thì hiện vật chia theo càng nhiều, càng phong phú. Chính điều này đã thu hút lòng tham của những kẻ đào bới trộm mộ cổ tìm cổ vật vào những năm 80 của thế kỷ trước. Nhiều hiện vật quý bị mất đi, hoặc bị vỡ nát. Các khu mộ cổ tan hoang, tiêu điều.



Tại khu mộ Đống Thếch với hàng trăm ngôi mộ, lại là mộ của nhà lang và đặc biệt trong đó có mộ của Đô đốc Uy lộc hầu Đinh Công Kỷ, chắc chắn số lượng hiện vật được chôn theo là không nhỏ. Nhưng do tệ nạn đào bới trộm cổ vật, các ngôi mộ hầu như bị xới tung, chắc chắn số lượng hiện vật bị mất đi là khá lớn.

Qua kết quả khai quật cho thấy đồ tuỳ táng được đặt ở trong quan tài, trong lớp than và cả trong lớp đất lấp mộ. Những đồ tuỳ táng lớn thường được để ở hai đầu quan tài, các đồ nhỏ được để tập trung vào vùng giữa áo quan.

Hiện vật thu được trong các nhóm mộ vô cùng phong phú, nhiều loại hình được chế tạo từ nhiều chất liệu. Đặc biệt đồ gốm sứ mang nhiều dáng vẻ đặc trưng kỹ thuật của nhiều thời đại khác nhau. ở đây bắt gặp cả hiện vật thời Lý, thời Trần cả đồ gốm Trung Quốc, Nhật Bản. Nhưng nổi bật hơn cả là gốm sứ thời Lê với nhiều loại hình, từ những chiếc ấm men rạn hoa lam, đến nhiều chiếc bát, đĩa với kỹ thuật, phong cách trang trí khoẻ khoắn, bay bướm của thế kỷ thứ XVII, đã tạo nên dáng vẻ toàn diện của bộ sưu tập gốm sứ quý đa dạng với nhiều tiêu bản đặc sắc.

Số lượng hiện vật được tuỳ táng khác nhau giữa các ngôi mộ còn phản ánh rõ nét sự phân hoá xã hội sâu sắc trong dân tộc Mường: Một bên là tầng lớp quý tộc quan lang giàu có, một bên là tầng lớp bình dân với hành trang mang sang Mường ma đơn giản theo nghi thức cổ truyền. .

Trong các ngôi mộ lớn được phát hiện dưới đáy mộ được phủ kín bằng một lớp lon sành, trong chứa đầy than tro. Đây là tài liệu góp thêm phần lý giải về công dụng của lon sành trong đời sống nhân dân hàng ngày. Trước đây sự xuất hiện hàng loạt lon sành trong các khu mộ Mường đã đưa ra nhiều kiến giải khác nhau: Lon sành là đồ đựng, lon sành dùng để kê chắn nong tằm hay dùng để bẫy ngựa, che nòng súng thần công… Kết quả cuộc khai quật Đống Thếch đã góp thêm sự lý giải với những chứng cớ khoa học xác đáng, lon sành còn được người Mường lót đáy huyệt mộ. Đây phải chăng là biệt lệ của tầng lớp lang đạo giàu có của người Mường ở Mường Động vào nửa cuối thế kỷ thứ XVII.

Bên cạnh đồ gốm sứ hầu hết các mộ đều chôn theo tiền đồng, mộ ít nhất 6 đồng, mộ nhiều 87 đồng. Các đồng tiền được chôn theo chủ yếu là tiền nước ngoài (Trung Quốc) niên đại sớm nhất là tiền được chế tạo thời Đường (Cán nguyên trọng Bảo Đường 758 - 760) niên đại muộn nhất là tiền chế tạo đời Tống (Thánh Tống Nguyên Bảo Tống 1101 - 1126). Tiền được chôn trong các mộ tương tự giống nhau được chế tác vào những thế kỷ VIII đến thế kỷ thứ XIII. Sự có mặt của nhiều loại tiền đồng với số lượng lớn, ngoài ý nghĩa riêng về phong tục còn phần nào phản ánh hoạt động kinh tế trong xã hội Mường.

Các hiện vật được làm bằng bạc tuy ít ỏi, nhưng loại hình khá phong phú, chủ yếu là đồ trang sức (vòng tay, trâm cài) với kỹ thuật trang trí đẹp, phản ánh yếu tố thẩm mỹ cao về đời sống vật chất, tinh thần của tầng lớp giàu có người Mường.

Với tổng thể đồ gốm sứ, đồng, bạc thu được dù dưới dạng vật sử dụng hay đồ minh khí được táng theo chủ nhân ngôi mộ đã phản ánh tương đối tổng quát về đời sống vật chất, tinh thần, ý thức, quan niệm với đời sống - cõi chết của dân tộc Mường. Qua đó có thể giúp cho việc khôi phục diện mạo xã hội Mường vào những năm tháng cuối thế kỷ thứ XVII đầy biến động trong lịch sử dân tộc Việt Nam.

Ngoài các hiện vật thu được trong đợt khai quật khảo cổ học tại khu mộ Đống Thếch (năm 1984). Năm 1987, nhân dân địa phương đã đào được 4 trống đồng và nhiều hiện vật khác.

Bí ẩn của hai tuyến mộ:

Nếu không đi sâu tìm hiểu, chắc chắn chúng ta khó mà biết được các ngôi mộ trong khu mộ cổ này được phân chia thành hai tuyến mộ. Khi tiến hành khai quật các nhà khoa học đã phát hiện trong khu mộ cổ này có hai nhóm mộ khác nhau(nhóm mộ khu A và nhóm mộ khu B) với những đặc điểm giống và khác nhau khá đặc biệt.



Nhóm mộ khu B nằm cách nhóm mộ khu A chừng 200m về phía tây nam. Địa thế khu này cao hơn khu A. Không giống như khu A có hòn mồ nổi trên mặt đất, hòn mồ ở khu B hầu như đều được lấp kín dưới đất, thi thoảng có viên hé lộ khoảng 20 -30 cm trên mặt đất nên khu mộ này ít thấy dấu vết bị đào bới trộm.

Nhóm mộ khu A chủ yếu được chôn theo đồ gốm sứ nước ngoài, ngược lại đồ gốm sứ được phát hiện ở khu khu B đều là chế tạo trong nước. Nhóm mộ khu A hoàn toàn không thấy dấu vết của quan tài, nhóm mộ khu B lại có biểu hiện của chủ nhân các mộ. Trong các mộ hầu như đều thấy dấu vết của quan tài, hài cốt. Vấn đề đặt ra ở đây phải chăng có hai tuyến mộ cùng tồn tại trong cùng thời gian. So sánh hai khu mộ, kết quả khai quật đã cho thấy chúng đồng nhất về phong cách táng tục, hiện vật tuỳ táng, chắc rằng chúng có mối liên hệ mật thiết với nhau và có cùng niên đại.

Đối chiếu với nguồn tài liệu dân tộc học, phối hợp với tư liệu chữ viết ghi trên các hòn mồ cho thấy, trong lễ thức tang ma của người Mường có hai giai đoạn. Giai đoạn đầu người chết được quàn xác tại nhà từ 3 đến 5 năm, sau thời gian đó mới đưa ra huyệt an táng. Với phong tục như vậy, khả năng mai táng hai lần một người chết có thể xảy ra biệt lệ với tầng lớp quý tộc quan lang, nhà lang táng người chết hai lần: một mộ táng phần hồn sau khi chết và một mộ táng phần xác sau thời gian được quàn xác tại nhà. Đây cũng có thể làm theo thuật làm mộ giả như các quý tộc miền xuôi hoặc của triều đình phong kiến bấy giờ.

Cùng với những vấn đề trên, nhiều tư liệu lịch sử chuẩn xác cũng giúp cho chúng ta biết được chức tước của quan lang thổ tù được triều đình phong kiến ban tặng. Chế độ tập quyền cha truyền con nối, quyền trưởng nam trong dòng họ gia đình cùng với những đóng góp của dòng họ Đinh - chủ nhân của khu mộ táng đối với triều đại phong kiến, triều Lê ở miền sơn cước trong những tháng năm lịch sử.

Mộ Mường từ lâu đã trở thành đối tượng được nhiều ngành khoa học quan tâm nghiên cứu, trong đó có khảo cổ học. Nhiều khu mộ Mường cổ đã được ngành khảo cổ học tiến hành khai quật, nhưng đây là lần khai quật có quy mô lớn, cung cấp nhiều tư liệu có gía trị làm sáng tỏ nhiều vấn đề mà ngành khảo cổ học quan tâm cũng như các ngành khoa học khác.

Trong các cuộc khai quật mộ Mường trước có ý kiến cho rằng: Tục lệ tang ma của người Mường là hoả táng. Kết quả khai quật khu mộ Đống Thếch cho thấy dấu vết quan tài còn lưu trong hộp than, cụ thể hơn còn tìm thấy nhiều mảnh gỗ quan tài lưu lại. Ngoài dấu vết quan tài ở đây còn tìm thấy đá chèn quan tài giúp cho hình dung cụ thể hơn về hình dáng và cách đặt quan tài. Đó là quan tài làm bằng thân cây, khi an táng dùng đá chèn để tạo thế ổn định. Đặc biệt trong mộ còn phát hiện xương của chủ nhân ngôi mộ. Tất cả những dữ liệu trên khẳng định mộ Mường có chôn theo chủ nhân. Điều này phù hợp với văn bản được khắc trên hòn mồ ghi rõ tên, tuổi, ngày sinh, ngày mất cùng phong tục táng chủ nhân ngôi mộ.

Căn cứ vào cấu trúc huyệt mộ, đồ tuỳ táng đã cho thấy táng tục của đồng bào Mường Động còn bảo lưu được nhiều truyền thống táng tục của người Việt cổ. Những nấm mồ có kè đá, mảnh sành xếp soải xuôi hình mái nhà mang dáng dấp bảo lưu của những mộ táng trong văn hoá Đông Sơn của buổi đầu dựng nước được phát hiện trong di chỉ Làng Vạc (Nghệ Tĩnh). Truyền thống sử dụng quan tài bằng thân cây khoét rỗng được duy trì và sử dụng rộng rãi cho đến thế kỷ thứ XVII. Huyệt mộ sử dụng than, tro mang truyền thống của mộ táng có từ thời kỳ Lý, Trần. Đặc biệt việc sử dụng nhiều đồ tuỳ táng chôn theo chủ nhân mang những nét gần gũi với phong tục tuỳ táng của người Việt. Những tư liệu trên đã góp phần phản ánh sự đa dạng trong phong tục tang ma của người Mường phần nào phản ánh mối quan hệ khăng khít với phong tục người Việt, góp thêm những tư liệu để tìm về cuội nguồn hai dân tộc Việt - Mường có chung nguồn gốc trong buổi đầu dựng nước.

Hiện nay tại các tỉnh có đồng bào Mường sinh sống như Thanh Hoá, Nghệ An, Phú Thọ ... cũng đã tìm thấy các khu mộ cổ của dân tộc Mường. Tuy nhiên xét về quy mô thì khu mộ cổ Đống Thếch tại Vĩnh Đồng, Kim Bôi Hoà Bình là lớn hơn cả. Trong những năm qua di tích đặc biệt này đã thu hút khá nhiều đoàn khách tới thăm quan, nghiên cứu và đã làm tốn khá nhiều giấy mực của những người quan tâm.

Niên đại của khu mộ:

Cùng với các hiện vật thu được trong khai quật, tài liệu điều tra dân tộc học trong vùng , kết hợp với truyền thuyết địa phương cùng gia phả dòng họ Đinh - đã bổ xung tư liệu góp phần xác định niên đại khu mộ.

Sau khi phù nhà Lê ra Bắc diệt nhà Mạc, dòng họ Đinh được vua Lê, chúa Trịnh phong tước cho cai quản vùng Mường Động. Cùng với việc xác lập vị trí vững vàng của dòng họ Đinh, cha truyền con nối làm tù trưởng miền sơn cước. Khu mộ Đống Thếch được tạo lên, trở thành thánh địa của dòng họ Đinh khi quyền lực vững mạnh ở thế kỷ 17. Sang đến thế kỷ sau, chắc chắn ảnh hưởng của nó vẫn còn. Khu mộ vẫn tiếp tục nhận thêm những chủ nhân mới về mường Ma. Với kết quả khai quật thu được đã cho phép khẳng định những ngôi mộ này có niên đại vào thế kỷ thứ 17, đó là niên đại chính của khu mộ Đống Thếch.

Định hướng cho công tác bảo tồn và phát huy giá trị:

Trước sự ngổn ngang, tan hoang của khu mộ cổ. Còn đâu là bạt ngàn rừng đá bí hiểm, còn đâu những nấm mồ cho những linh hồn được yên nghỉ. Làm thế nào để bảo tồn di tích đặc biệt này. Điều đó đã làm day dứt những người làm công tác bảo tàng của tỉnh Hoà bình.

Năm 1996, trên cơ sở những giá trị của khu mộ cổ, Bảo tàng tỉnh Hoà Bình đã tiến hành nghiên cứu lập hồ sơ khoa học cho di tích này. Năm 1997 di tích đã được Bộ Văn hoá Thông tin (nay là Bộ Văn hoá Thể Thao và Du lịch) xếp hạng là di tích cấp quốc gia.

Đến năm 2001 bằng nguồn vốn của Chương trình mục tiêu quốc gia, Bảo tàng Hoà Bình đã tiến hành tôn tạo khu mộ cổ. Một loạt các hạng mục được đưa vào nhằm khôi phục khu mộ như: làm đường vào di tích, xây tường bao quanh khuôn viên khu mộ, làm đường nội bộ trong khu mộ, xây nhà thường trực và điều quan trọng nhất mà Bảo tàng Hoà Bình đã làm được đó là tiến hành sưu tầm lại các hòn mồ và phục đắp lại một số ngôi mộ. Tuy nhiên do nguồn vốn hạn hẹp, do các hòn mồ bị lấy đi gần hết nên số mộ được đắp lại không nhiều.

Việc tu bổ trên đã làm thay đổi diện mạo khu mộ. Từ cõi tan hoang, khu mộ đã được trở về với phần nào diện mạo ban đầu để đến hôm nay còn có khuôn viên cho mọi người đến thăm, còn có những ngôi mộ cho mọi người bái vọng, còn có những hòn mồ cho mọi người tìm hiểu, những linh hồn tha hương đã có nơi để trở về.

Mặc dù đã làm được như vậy, nhưng những người làm công tác bảo tàng của tỉnh Hoà Bình vẫn thấy rằng còn chưa đủ, chưa xứng tầm với quy mô ban đầu, với những giá trị của khu mộ cổ. Trong một tương lai gần Bảo tàng Hoà Bình đang chuẩn bị dự án tôn tạo tiếp cho khu mộ này. Các hạng mục dự kiến sẽ được làm đó là: xây dựng phòng trưng bày để trưng bày các hiện vật được tìm thấy trong cuộc khai quật; giới thiệu táng tục của dân tộc Mường Hoà Bình; xây dựng hệ thống bia biển giới thiệu về khu mộ, về chủ nhân của các ngôi mộ; trồng lại hệ thống cây xanh, cải tạo khuôn viên và một điều quan trọng là sẽ tiến hành điều tra sưu tầm trên diện rộng để tìm về những hòn mồ còn bị thất lạc trong nhân dân quanh vùng.

Nguyễn Thị Thi