TRẦN DẦN: ÔNG LÀ AI?

Thực ra, khi tôi đặt cái nhan đề bài viết cũng tự cảm thấy… vô duyên. Nếu ai theo dõi văn nghệ thì sẽ biết Trần Dần là ai? Nhưng những người không mấy quan tâm hẳn sẽ băn khoan với hàng loạt câu hỏi. Tại sao một người được mệnh danh là “người cách tân thơ số 1” lại ít được người biết? Thậm chí, tuyển thơ Trần Dần do Công ty Nhã Nam & NXB Đà Nẵng sẽ phát hành vào ngày thơ Việt Nam nhưng không được phép bày bán ở Văn Miếu vì một cuộc điện thoại nào đó từ trên xuống (Tuy vậy, những ngày nay tuyển thơ Trần Dần đang được tiêu thụ đến mức "cháy sách", thậm chí nhiều người còn mua để chuyển vào Nam cho bạn bè còn các đầu lậu thì rục rịch vào cuộc). Thực ra, những chuyện ngoài lề không có gì là bí mật hay khó hiểu. Chỉ có bề sâu của thơ Trần Dần và công việc cách tân thơ của Trần Dần mới cần được làm rõ. I. MỘT CUỘC ĐỜI SÓNG GIÓ: Từ điển Wikipedia đã có bài viết về Trần Dần tương đối đầy đủ nhưng tôi xin bổ sung một vài chi tiết. Trần Dần tên thật là Trần Văn Dần, sinh ngày 23 tháng 8 năm 1926 (năm Bính Dần), nguyên quán thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định. Cha Trần Dần là một viên chức kho bạc Nam Định. Ông học qua bậc Thành chung ở quê rồi lên Hà Nội học tiếp và đỗ Tú tài Triết. Năm 1946, Trần Dần cùng Trần Mai Châu, Đinh Hùng, Vũ Hoàng Địch, Vũ Hoàng Chương thành lập nhóm thơ tượng trưng Dạ Đài. Kháng chiến chống Pháp bùng nổ, ông trở về Nam Định tham gia công tác thông tin tuyên truyền ở huyện Vụ Bản rồi làm việc ở Sở Tuyên truyền Khu IV. Năm 1948, ông tham gia Vệ quốc quân, ở Ban Chính trị Trung đoàn 148 Sơn La (nay thuộc Sư đoàn 316), làm công tác tuyên truyền cùng Vũ Khiêu, Vũ Hoàng Địch, sau đó làm báo ở mặt trận Tây Bắc và phụ trách văn công Trung đoàn 148 Sơn La. Trần Dần cùng Trần Thư, Hoài Niệm tham gia sáng lập nhóm văn nghệ quân đội đầu tiên - Nhóm Sông Đà. Thời gian này ông bắt đầu làm thơ bậc thang và vẽ tranh lập thể, bị cho là khó hiểu. Ông là đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương từ năm 1949. Năm 1954, cùng với Đỗ Nhuận, Tô Ngọc Vân, Trần Dần tham gia chiến dịch Điện Biên Phủ và viết truyện dài Người người lớp lớp. Chiến dịch kết thúc, ông được cử sang Trung Quốc viết thuyết minh phim Chiến thắng Điện Biên Phủ. Năm 1955, Trần Dần viết đơn đề nghị được giải ngũ, ra khỏi Đảng và kết hôn với bà Bùi Thị Ngọc Khuê (gia đình bà Khuê là gia đình công giáo, có người di cư vào Nam, nên Đảng không cho phép đảng viên kết hôn vì lý lịch). Ông tham gia Phong trào Nhân văn-Giai phẩm và sau đó bị bắt giam. Trong tù, ông dùng lưỡi dao cạo cứa cổ tự tử nhưng không chết, và được đưa đi bệnh viện chữa chạy rồi được thả. Rồi ông phải đi lao động "cải tạo" ở nhiều nơi cho đến năm 1960. Năm 1961 ông trở về Hà Nội và từ đó đến năm 1986, kiếm sống bằng nghề dịch sách, tô màu ảnh, vẽ tranh, không tham gia đời sống văn học chính thống. Đến thời kỳ "Đổi mới", Trần Dần trở lại tham gia các hoạt động văn học chính thống và các tác phẩm của ông được xuất bản trở lại. Ông mất ngày 17 tháng 1 năm 1997 tại Hà Nội. Năm 2007, ông cùng các bạn văn trong phong trào Nhân văn giai phẩm được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật. (Nhiều bạn trẻ có lẽ sẽ không hiểu biết đầy đủ về phong trào Nhân văn – Giai phẩm. Phong trào Nhân văn – Giai phẩm thực chất chỉ là một phong trào đấu tranh của văn nghệ sĩ, trí thức miền Bắc đòi yêu cầu tự do sáng tác và dân chủ đời sống nhưng đã bị bóp méo thành một vụ án chính trị. Những người có liên quan đều bị “trừng trị” bằng cách chịu án “bất thành văn”. Những trí thức lớn của VN TK 20 như: Trần Đức Thảo, Đào Duy Anh, Nguyễn Mạnh Tường, Phan Ngọc… đều không được phép giảng dạy ở đại học. Hoàng Cầm, Lê Đạt, Trần Dần, Phùng Quán là những người nhà văn tiêu biểu bị cấm xuất bản và hoạt động văn nghệ xấp xỉ 30 năm. Nhưng có người còn rơi vào lao lý như ông Nguyễn Hữu Đang bị biệt giam 15 năm ở Hà Giang cho nên ông là người duy nhất không nghe thấy máy bay, không biết có cuộc chiến tranh chống Mỹ II. TRẦN DẦN – NGƯỜI CÁCH TÂN THƠ SỐ 1 Để chứng minh cho danh hiệu trên phải cần cả một cuốn sách nghiên cứu nghiêm túc dày dặn. Nhưng chỉ cần nhìn lại những câu nói, những việc làm và nhất là suy ngẫm từ thơ Trần Dần cũng có thể hiểu ra ít nhiều. Ông thành lập nhóm Dạ Đài, làm thơ bậc thang, sau đó làm thơ thị giác, thơ ý niệm… đều là những cách tân đi đầu. Những câu ông phát ngôn cũng thể hiện tinh thần cách tân thơ quyết liệt bất chấp mọi lời chê bai như: Cần chôn các nhà thơ Mới; Tố Hữu là nhà thơ cách mạng chứ không phải là nhà cách mạng thơ; Tất cả mọi giá trị chân thiện mĩ đều khó hiểu, xây một tập thơ là phá một nhà tù. Những cách tân thơ của ông bị phản đối. Điều này không khó hiểu lắm. Bất cứ nhà nước vào đều muốn ổn định xã hội, nhà nước theo chủ nghĩa cộng sản càng muốn vậy. Cho nên, thơ Trần Dần (và những người khác) là thơ cách tân khiến người đọc phải nghĩ khác rồi có thể dẫn đến sống khác. Có lẽ đến đây tôi tự thấy nói nhiều cũng vô nghĩa lí mà nên làm một việc táo tợn mà hợp lý là tự chọn lấy những câu thơ, đoạn thơ mà bản thân tôi thích để chứng minh cho địa vị của Trần Dần trong nền thơ Việt Nam hiện đại: *** Tác phẩm là bản gốc? đời là bản sao? Ối ôi, luôn tam sao thất bản Tôi khóc những chân trời không có người bay Lại khóc những người bay không có chân trời tôi khóc những chân trời - bụi đỏ Ở đó: vắng người không có người biết khóc – các chân mây vô tư như thuở ngày xưa Nhìn một vì sao buồn bên ngưỡng cửa Em hãy giữ gìn đôi mắt lệ. Đừng đau mứt lệ hạ huyền Nỗi buồn sáng thế còn nguyên. 1988 - 1989 *** KHÔNG ĐỀ SỐ 4 Mưa rơi phay phay Ngã tư năm ngoái Biết tôi khờ dại Em đi không sao chống cự nổi Đại lộ tai hại Em dài man dại Em dài quên che đậy Em dài tê tái Em dài quên cân đối Em dài bối rối Em dài vô tội Em dài – khổ tâm... *** Mưa rơi không cần phiên dịch *** Chỉ động vật mới chọn đi đường dễ *** Đáng lý em không nên đẹp! Đùi len mã vĩ Triển lãm vườn hoa lõa thể Anatomie lá hẹ Ôi chao! Ngón chân thường lệ! Mông non phi lý Em mang chức năng bé tí Tôi đứng thẫn thờ Đại lộ ngu si *** Em hãy cho anh đau đớn Ôi em! Tiện nghi tê dại đường cong Tâm điểm ly tâm ngần ngại Phát minh sinh lý học cầu vồng Ôi em! Lý do buổi chiều vòi vọi Đường siêu âm thoai thoải Ngây ngất kỳ công sinh vật não nùng... *** Tôi bước đi không thấy phố không thấy nhà Chỉ thấy mưa sa trên màu cờ đỏ *** .tuổi 60 rồi? không viết nổi một câu thơ? .bại? bại? đại bại? anh sáu mươi rồi chẳng có quê? càng là lí do anh đốt quê ác liệt hơn? không chơi với bọn không quê - vẫn ăn - ngủ…tam đa? người? con khoanh tay? con tất tả - dạ tràng? thà là con phó thác? chúng sinh mù? dưới mồ?... mới thao láo mắt nhìn ra? .tôi lại ngủ như ngày mới đẻ? khi còn đỏ hỏn chân mây? tôi lại ngủ như ngày mới đẻ? .kẻ viết? đạp đổ chân trời? xổng xích các chân mây? .kẻ viết cầm chắc âm dương trong tay? không vui không buồn? ngoài mọi nghĩa? bên kia bảy tục cảm? Mĩ? Nộ? Ai? Lạc? Ái? Ố? Dục? kẻ viết rung ở một địa đồ ma xó? Tuệ cảm? Tuệ tâm? Tuệ ác? kẻ viết cốt ở tào lao man rợ? không cốt tùy thời cúi ngửa? kẻ viết bất biết thị phi chê-khen? thị phi hiểu? mọi thị phi công ty không nhìn nghe…? .thức khuya mới biết đêm ngắn? kẻ ngỡ đêm dài là chửa thức khuya? *** Thiên VII (Trích JỜ JOẠCX (thơ - tiểu thuyết một bè đệm) ) . . . Cái tát . . . Hạnh phúc thuần làm bằng đồ đạcx kể cả vĩnh viễn nâu nâu của một sẹo thở jài . . . chiếc nữ lập lắc jứt đứt jơi trên sàn truồng . . . thiên thu đùi lọc ôi tôi mắc sử kí với nữ kĩ sư truồng . . . lưng bổ jọc jèm gương . . . tức như tôi nợ sẹo nữ hợp đồng luồng tầu quyển lịc jịc thuần hạnh phúc xanh chảo và kì cọ jường tủ cổ sơ và tội lỗi đồ nhựax kế hoạch hột hạt và hài nhi sinh nở ngoài ca pốt. . jập mùng jường . . . tổng cộng vạn vật jao cấu đồ đạcx và trừng phạtx lục địa vừa jưới một tinh mơ mili - pút - nữ sẹo nằm - vùng phùn...phun...phun...đèn...phùn...mà tôi hon hỏn một tủ gụ sẹo nhật jụng thường thương cằn nhằnxx bổnx phậnxx. thì xé sử kí nữ kĩ sư truồng đâu thể nổi? thì mảnh sành? thì lụa điều? tại sao nằm tài khoản sẹo? tại sao cổ họng hở tại sao luồng tầu điện và thì jờ xe cộ và bóng mực 1 - 9 - 6 - 3 món nợ sẹo và cổ hũ ấm phích jạp hát và nịt thịt? . . . xe nữ cứu hỏa tưới phẩm đỏ . . . mà không bàn ghế tủ đồ đạcx liệu cả cái vũ trụ nở này còn ja cái đồng sèng Vạn lịc jì? . . . một hài nhi sao đang tập lẫy jọc mùa ngâu . . . Tôi ja cái lẹm cằm jì? sẹo jì? đồ đạc jì? A - lô! . . . . . . Mưa! tôi jứt jây nói Alô! cho tôi nữ kĩ sư truồng ( bis – bis) A lô! sẹo jỉ đôi môi xanh mầu Vạn lịc TÌNH YÊU (Gửi em K(*) những ngày phải xa nhau) Em ơi anh không ngủ được bốn đêm rồi ! Nhớ em đường phố Sinh Từ đen cả mũi mùi than mùi bụi Nhớ gian nhà bây giờ lùi lũi một mình em Em ạ Tình yêu không phẳng lặng bao giờ Nó đè sóng đè mưa nổi bão… Tình yêu không phải chuyện đưa cho nhau ngày một bó hoa Nó là chuyện những đêm ròng không ngủ tóc tai bù như những rặng cây to nó vật vã những đêm trời động gió Tình yêu không phải là kề vai mơ sầu mộng dưới trăng mòn mà phải sống phải cởi trần mưa nắng phải mồ hôi chảy đẫm tận buồng gan. Tình yêu không phải chuyện ngàn năm kề sát má mà bỗng dưng – một quả tim chung phải bổ nó làm đôi người một nửa người ôm một nửa... Tình yêu không phải là những chiếc toa đen con tàu cuộc sống tuỳ chuyến đi mà cắt bỏ hoặc nối thêm Mà tự nó là Một ĐẦU TẦU HOẢ có nghìn toa buổi – sáng buổi – không đèn Triệu mã lực con tàu điên tàu dại nó đâm bừa gãy cẳng ngày đêm nó hú chết thời gian khoảng cách nó rú lên trên trái đất chưa người chưa xã hội chưa luân thường ước lệ… Tình yêu không phải chuyện bạ sao yêu cũng được nó lạ lùng như giữa một trời sao triệu triệu ánh Chỉ có anh đã khản tiếng kêu gào mới gọi được vì – sao – em hay khóc Và có em đi mãi đến mê người mới dừng lại ôm mình anh buồn tủi vì – sao – anh rốc lửa xém bên trời… Tình yêu không phải có hoặc không cũng được ! mà nó như là những vần thơ những bắp thịt những đường gân tổ quốc ***** Em ơi em lại khóc em à ? Gian nhà vắng con chó nằm nó rú… Anh mới đấm lên trời dăm quả đấm bao giờ anh ngồi chết một gian buồng bốn bức tường nó giữ chịt người anh để giáo dục anh về nhiều chuyện và chuyện yêu - là câu chuyện chúng mình… Em đọc kỹ trang thơ này nhé Em đếm xem bao chữ bao vần cũng tựa bao đêm em ngắm trời sao em đã thấy một vì sao ngất ngưởng vì – sao – anh nó chuyển bốn bên trời đuôi nó cháy – đúng là vì sao dữ Anh cho phép em khóc nhiều khóc nữa Em ơi tình yêu em không có tuổi bao giờ mươi thế kỷ vì sao anh vẫn cháy… (*) K. tên viết tắt của bà Bùi Thị Ngọc Khuê, sau này là vợ của nhà thơ *** .từ buổi tim đau vô kể số… .chỉ một ngày - chỉ một ngày thôi? cho tôi được nghỉ một ngày thế gian? .tất cả đi vào Tuần Mộng? không có gì chờ ở một sân ga? .muộn quá rồi chăng? bất kì gì cũng muộn? anh đã lỡ đời? không chỉ một đời anh? .đi kiệt cùng trời mới thấy chân mây? đi hết đường mới có đường? - chưa cạn lí thì chưa có lí - đi đến cứu cánh cuối cùng mới có khác? - khác ở bên kia mọi lí? bên kia mọi trời? - ôi những cánh chim sẻ mà đòi chân mây? những bay bay nghĩ nghĩ nhảy nhót nhót của bày chim sẻ? - những giá trị chim sẻ cuối kỉ? .qua cát cát bụi đời hiếm lắm? khó lắm? những ai để lại một dấu chân - một cung cách? một dáng hình? huống kẻ sĩ? một cột mốc giữa bình sa? một bia kí dù xóa mờ nhiều bão cát? dù vùi chôn nhiều bão cát? .tôi đi đôi mắt tù mù…trong vùng mù? .Mĩ Học đòi hỏi các dấu diếm và thưởng lệ nó. Đạo Lí đòi hỏi biểu lộ và trừng phạt dấu diếm. .nói tao biết mày viết thế nào - tao sẽ nói mày sống - chết ra sao. .một xe thồ những lo lắng trắng? Tư Mã Gãy? *** .VIẾNG BÙI XUÂN PHÁI thành phố không khóc hết cửa sổ của mình? sấp mải để tang người Quốc hoạ thôi khất hôm nào báo chí quốc tang sau? Phái - phố - ốih? Phái ơ hờ ơ? thành phố không khóc hết cửa sổ của mình không phải lễ tang - người Quốc họa? thôi khất hôm nào - quốc báo - quốc tang nhau. .phải có con mắt canh sáu mới thức suốt được năm canh. . người ta hát những ngày mai ca hát? còn Tư Mã? tôi? tôi đã hát những ngày mai - không hát? bây giờ tôi hát - lạc quan đen? .mọi giá trị đều mua bằng những mất ngủ chân mây .ôi những phố cố tình vắng vẻ… để khói hè .thế hệ sau quyết định thế hệ trước con cháu quyết định ông cha tương lai quyết định hiện tại và quá khứ? tôi muốn một đồng hồ chạy ngược xuất phát từ ngày mai chạy tới bây giờ chạy ngược tới ngày xưa? *** Về thơ mini: .thơ mini còn đang tự định nghĩa - đang tự hình thành - đang tự khắng định - nó không muốn giống thơ Hai ku? hay mọi cái gì khác, văn lão tử…vv thơ mini như nổ hạnh nhân và năng lượng lớn từ những hạt Chữ cực thiểu…? vv tôi thích viết cái chưa biết mặc các ông viết cái đã biết? 90 có hoàn thành không? có thành công không? hay thất bại để mà đốt đi? tôi đã đốt tôi không phải chỉ đôi lần…cái chưa biết - cái khó -thậm chí cái bất khả - thu hút và đắm đuối tôi? .lời nói bao giờ cũng là một hối hận? .thơ là cái thăm thẳm. .tác phẩm là bản gốc? đời là bản sao? (trích từ blog Hoanghoang)